Brezylka – żar koloru z drewna egzotycznego

Brezylka, fernambuk, brezylia, brazylka, drzewo fernambukowe, czerwone drewno brazylijskie, drewno pernambukowe, farnabok, fernambuk– to nazwy zamienne, stosowane w języku polskim na określenie barwnika z egzotycznego drzewa brazylijskiego oraz stosowane jako nazwa samego drewna. W pniu, korze i gałęziach kilku gatunków z rodziny brezylkowatych znajdują się czerwone barwniki, stosowane w rzemiośle od setek lat. Barwnik (chem. brazylina) produkowany był z drewna brezylki ciernistej (Caesalpinia echinata Lam.) i brezylki brazylijskiej (Caesalpinia brasiliensis L.) , ale także brezylki sappan (Caesalpninia sappan L.).

Wszechstronnie użytkowa

Samo drewno brezylki, wysoko cenione, ciężkie, twarde i wytrzymałe, o pięknym, ciemnofioletowym lub karmazynowym usłojeniu, było stosowane w ozdobnej stolarce, do wyrobu mebli, w budownictwie okrętowym, a także do wyrobu smyczków. Brezylki używano do wyrobu farb, atramentów i lakierów. W naszej kulturze ludowej w XIX wieku fernambuk i brezylka były używane do barwienia jaj wielkanocnych, o czym mówi ankieta Rostafińskiego. Dodatkowa ciekawostka o wszechstronnym zastosowaniu brezylki: LINK  Łukasz Łuczaj przedstawia brezylkę nadobną.

kolor kąpieli barwiącej z brezylki sappan

Brezylka z Azji

Brezylka jest określeniem dość ogólnym, odnoszącym się do kilku gatunków drzew. Jeśli kojarzysz nazwę drzewa z Brazylią, to bardzo dobre skojarzenie! Otóż kraj ten wziął swoje imię od drzew, co jest ewenementem. A jeśli dodamy do tego, że to jedyny kraj nazwany od rośliny barwierskiej, to już całkowity unikat.

Wszystko jednak zaczęło się na innym kontynencie, w Azji Południowo-Wschodniej. To tam podczas odkrycia Indii nasi przodkowie poznali barwniki z brezylki sappan (Caesalpina sappan L.) i wprowadzili je do obiegu w Europie. Lokalna ludność (Filipiny, Indie, Birma) nazywała drzewa „sapang” lub „brazilium”, co miałoby oznaczać „płonący jak ogień” i odnosić się do barw, jakie daje drewno. W Europie przyjęto na azjatyckie drewno określenie „presilium”.

Drzewa brezylki sappan są cierniste, wiecznie zielone, niewysokie (do 9 metrów), z pniem o średnicy ok. 14cm. Kiedy drzewo zostaje ścięte, odrasta z pnia i wówczas znowu może zostać przycięte co każde 6-8 lat. Pozwala to na pozyskanie twardzieli, która jest zasobna w czerwone barwniki. Co ciekawe, ze strąków rośliny pozyskuje się czarny barwnik. Handel czerwonym drewnem z Azji miał się świetnie w ówczesnym europejskim świecie. Brezylka szczególnie popularna była w czasach Renesansu, do barwienia na głęboką czerwień aksamitów.

Brezylka ciernista, źródło: biolib.de

Brazylia. Terra de bresil – ziemia brezylki

Gdzie tutaj miejsce na Brazylię? To bardzo tajemnicza historia… Jest rok 1500, Pedro Alvares Cabral, portugalski żeglarz, wyrusza do Indii śladami Vasco da Gamy. Niespodziewanie zbacza z trasy i kieruje się na zachód, zamiast na wschód. Zdania historyków są podzielone – czy zboczył intencjonalnie, czy też chciał wykorzystać prąd morski, aby potem płynąć z lekkością, a może zbłądził? Raczej chodziło o celową wizytę na nowym lądzie *. Flota Cabrala wylądowała na terenie dzisiejszej Brazylii. Tam, załoga statku wymieniła się grzecznościowymi prezentami z lokalną ludnością, nazywając ląd „Santa Cruz” lub wg innych źródeł „Santa Vera Cruz” – Prawdziwy Święty Krzyż. Pobyli tam kilka dni, odprawili mszę, następnie dalej popłynęli w stronę prawdziwych Indii. Nowo odkryty teren został przypisany Portugalii i znalazł się pod jej wpływem. **

W miarę poznawania nowego miejsca, Portugalczycy natrafili na tereny zalesione przez drzewa brazylijskie – brezylkę brazylijską oraz brezylkę ciernistą i w związku z dużym ekonomicznym znaczeniem nowego lądu, przemianowali go na Terra de brasil – Brazylię – od nazwy gatunku drzew. Dodatkowe tropy – językowe – wskazują, że słowo „brasil” w języku portugalskim wywodzi się z hiszpańskiego „brasa” i oznacza żar rozżarzonych węgli, a więc znów odnosi się do czerwieni drzemiących w brezylce.

Ale mamy też bardzo legendarną Brazylię, która podobno była mityczną wyspą krążącą po oceanie, aż w końcu zniknęła podobnie do Antalntydy. Magiczna wyspa była opisywana już w średniowieczu, jszcze zanim znana nam dzisiaj Brazylia została skolonizowana i ochrzczona tą nazwą, wyspa brazylijska istniała w opowieściach Nazywana również wyspą São Brandão, São Brandão Brazil, Hy-Brasil lub nawet irlandzką Atlantydą. *** I ta historia komplikuje nam nieco powiazanie drzewa brazylijskiego z Brazylią 🙂

Fernambuk i sappan

Jeśli w starych polskich źródłach (takich z XIX i wcześniejszych wieków) spotkasz się z nazwą fernambuk, to już wiesz, że chodzi o brezylkę, ale tą rodem z Brazylii (w jęz. ang. Brazilwood). Nazwa wywodzi się od brazylisjkiego stanu Pernambuco, gdzie drzewa brezylki ciernistej rosły niegdyś swobodnie, dorodne.

Jak to często bywa w przypadku odkrycia nowych zasobów, są one niemal bez opamiętania eksploatowane. Podobnie stało się z nowo odkrytymi gatunkami brezylki – ciernistą i brazylijską. Od momentu ich poznania były one bardzo pożądanymi surowcami i handel nimi odbywał się na wielką skalę. Statki przewożące kłody drewna były częstymi obiektami ataków piratów. Próbowano udomowić gatunek w innych miejscach na świecie, ale to się nie udało i w końcu masowe pozyskiwanie spowodowało, że obecnie to gatunki zagrożone i chronione. Jedynie brezylka sappan (w jęz. ang. sappanwood), a więc ta rosnąca naturalnie w Indiach i Malezji, ma się dobrze. Dodatkowo została z sukcesem wprowadzona na Jamajkę i wyspę Guam (Oceania).

Surowiec do farbowania tkanin i przędz

Brezylka współcześnie również jest używana do farbowania włókien. Ma bardzo szerokie możliwości kolorystyczne, dużo zalet i kilka wad. Warto poznać zarówno plusy, jak i minusy drewna brazylijskiego, aby osiągnąć jak najpiękniejsze i najtrwalsze rezultaty.

Bejce, zaprawy, niuansowanie kolorów

Główne kolory i ich odcienie, jakie możesz uzyskać z drzewa brezyllki sappan, bo tylko tej obecnie należy używać, to: czerwienie ciepłe i zimne, morelowe, purpurowe, wiśniowe, róż zimny i ciepły, fuksja, magenta, karmin, karmazyn, koral. Tutaj też obowiązuje zasada, że włókna celulozowe przyjmują barwniki słabiej, niż włókna proteinowe. Dlatego na bawełnie, lnie czy konopiach uzyskasz jaśniejsze kolory, niż na wełnie i jedwabiu.

Podobnie jak w przypadku innych barwników czerwonych, a także modrzejca (tu ciekawostka, bo hematoksylina zawarta w modrzejcu kempesziańskim ma bardzo podobną budowę chemiczną do brazyliny zawartej w brezylce; oba surowce to twardziel drzew, a ich naturalne środowisko występowania to Ameryka Południowa i Środkowa) – ten także jest pH wrażliwy i reaguje na środowisko kwasowe, zmieniając się w stronę ciepłego pomarańczu. W środowisku zasadowym zaś wędruje w kierunku śliwkowego fioletu. A więc neutralne czerwienie najlepiej zbudujesz bez zmiany pH kąpieli barwiącej. Odczyn kąpieli regulujemy różnymi dodatkami, takimi jak kwasek cytrynowy (obniża pH), węglan wapnia, kreda, wodorowęglan sodu (podwyższają pH). Z tym ostatnim odczynnikiem ostrożnie, gdy barwisz wełnę – ona nie lubi zbyt zasadowego, żrącego środowiska, które niszczy delikatne włókno. Co wybierzesz? Pokieruj się raczej znajomością chemii i swobodą w pracy z tymi odczynnikami. Ja wybrałam te środki, które dobrze znam, to znaczy sodę oczyszczoną, wodorotlenek wapnia, kamień winny oraz węglan wapnia.

Tkaniny wełniane barwione brezylką z różnymi środkami niuansującymi: 1. wełna niebejcowana, w słabej kąpieli bez dodatków, 2. wełna bejcowana ałunem w mocnej kąpieli bez dodatków, 3. wełna bejcowana ałunem w średniej kąpieli z dodatkiem węglanu wapnia, 4. wełna bejcowana ałunem w średniej kąpieli z dodatkiem wodorowęglanu sodu, 5. wełna bejcowana ałunem w słabej kąpieli bez dodatków, 6. wełna niebejcowana ałunem w mocnej kąpieli bez dodatków, 7. wełna bejcowana ałunem w słabej kąpieli z węglanem wapnia, 8. wełna bejcowana ałunem w słabej kąpieli z wodorowęglanem sodu, 9. wełna niebejcowana w mocnej kąpieli z ałunem, 10. wełna niebejcowana w mocnej kąpieli z ałunem, kamieniem winnym i wodorotlenkiem wapnia

Dla przykładu rozpiętości innych możliwości podaję przepisy od XIX do XXI wieku:

• „Gospodyni Litewska” na kolor liliowy zaleca dodanie potażu do farby lub wymycie włóczki po farbowaniu w ługu; na kolor „inny piusowy” poleca mocny ług z mydłem
• „Teka oszczędnych wskazówek” zaleca użycie niegaszonego wapna
• Jenny Dean w swojej książce w ogóle nie wspomina o zasadowych dodatkach
• J.N.Liles nie podaje żadnych środków do niuansowania kąpieli z brezylki, wspomina natomiast o podwójnym bejcowaniu tkanin celulozowych: pierwszym etapem będzie tanina, drugim ałun, a na koniec po ufarbowaniu moczenie tych tkanin w roztworze cyny
• kanadyjska szkoła barwienia maiwa.com wskazuje na użycie sody kalcynowanej, zaś brytyjski portal wildcolours.co.uk wspomina o węglanie wapnia jako środku zmieniającym w kierunku fioletu

tkaniny barwione w kąpieli z brezylki, wcześniej bejcowane ałunem (od lewej len niebielony, jedwab, bawełna, len bielony); rząd dolny dodatkowo po barwieniu wymoczony w wodzie z mydłem typu „biały jeleń”

Zdecydowana większość autorów wspomina, że do farbowania brezylką należy używać zapraw i bejc, ponieważ sam barwnik nie zwiąże się trwale z włóknem. Moje doświadczenia też na to wskazują. Najlepsze efekty osiągnęłam na włóknach bejcowanych ałunem – te kolory są najgłębsze i mają wyjątkowe odcienie, niespotykane w doświadczeniach z marzanną barwierską.

Dodatkowa ważna informacja dotyczy wrażliwości na światło. Choć tkaniny barwione brezylką są trwałe, jeśli chodzi o spieralność, są jednocześnie wrażliwe na długie naświetlanie. Źródła podają wprost: brezylka sappan nadaje się do barwienia okazjonalnie zakładanej odzieży lub wieczorowego stroju, zdecydowanie zaś nie sprawdzi się jako barwnik do zasłon okiennych. Dla mnie to nie problem, zamierzam ufarbować na karminową czerwień podszewkę pod mniej barwną spódnicę, a w dalszych planach mam pofarbowanie koszulki nocnej.

Efekty farbowania w kąpieli mocnej bez dodatków, z lewej kąpiel mocna, z prawej kąpiel słaba, włókna w większości bejcowane ałunem

Efekty farbowania w kąpieli o średniej mocy z dodatkiem ałunu, z prawej dodatkowo do kąpieli dodałam kamień winny oraz wodorotlenek wapnia

Efekty farbowania w kąpieli o pH zasadowym, z lewej z dodatkiem węglanu wapnia, z prawej z dodatkiem wodorowęglanu sodu, włókna surowe oraz bejcowane ałunem

Wydajność barwnika

Brezylka sappan to surowiec niezwykle wydajny, więc nie trzeba używać go w proporcji 1:1. Szczególnie zmniejsz proporcję, gdy dążysz do różu, wtedy wystarczy nawet 10% wagi włókien. Jeśli dążysz do nasyconych, głębokich czerwieni, użyj 50% wagi włókien. Dodatkowo, drewno możesz użyć kilkakrotnie. To oznacza, że jedna porcja może posłużyć do stworzenia kilku oddzielnych kąpieli barwiących. Wiórki drewna lub zmieloną na pył twardziel możesz po odcedzeniu wysuszyć na niewiadomo-kiedy-potem albo od razu zalać nową porcją wody, aby oddała kolejne kolory. Dla przykładu, ja użyłam 100g drewna do zrobienia dwóch niezależnych kąpieli w odstępach ponad tygodniowych. W tych kąpielach ufarbowałam w sumie niemal 400g włókien. A zatem proporcja to 25% wagi włókien. Ususzoną zmieloną twardziel odłożyłam na później, choć wyraźnie straciła na kolorze, to liczę na to, że jeszcze odda nieco barwników.

brezylka, po lewej surowiec po dwóch kąpielach, po prawej surowy nasycony barwnikami

Farbowanie – przepis i wskazówki

Pierwsze spotkanie z drzewem brazylijskim u większości osób wywołuje ekscytację. Nie bez powodu, w końcu daje niezwykle i naprawdę trudne do osiągnięcia za pomocą innych barwników roślinnych kolory, pachnie egzotycznie, jest naprawdę wydajna, zmienia się pod wpływem zmian pH, a więc mamy tu trochę alchemii… Gdy do tego dodamy, że tradycyjnie była często wykorzystywana do podbicia, wzmocnienia czerwieni z marzanny, mamy kwintesencję! To mocny, pełen ognia surowiec. Warto zabejcować wcześniej ałunem włókna, by maksymalnie cieszyć się kolorami z brezylki.

Prosty przepis na kąpiel podstawową to:

1. Zalej wióry lub zmielone drewno gorącą/zimną wodą i pozostaw na noc.
2. Następnego dnia podgrzewaj przez 1-2 godziny. Możesz doprowadzić do wrzenia. Wystudź i znowu podgrzewaj. Jeśli potrzeba, dolej wody do garnka.
3. Po kilku takich cyklach odcedź dokładnie kąpiel – możesz użyć nylonowej szmatki.
4. Kąpiel bazowa jest gotowa.

Dalej postępuj zgodnie z planem i pożądanym kolorem. Możesz rozcieńczyć roztwór, aby osiągnąć odcienie różu. Gdy dodasz ałunu, osiągniesz ciepłe cynobry, gdy dodasz wybranego odczynnika zasadowego, kolory zmienią się w kierunku chłodnego malinowego, a nawet śliwkowego. Próbuj, eksperymentuj, wiele zależy od źródła wody, z którego korzystasz. Zapisuj swoje spostrzeżenia i ciesz się farbowaniem. Poniżej kilka fotografii obrazujących efekty przy różnych konfiguracjach i niunasowaniu. Zasadowe odczynniki były dodawane pod koniec farbowania, na gorąco. Kiedy będziesz wprowadzać niuanse za pomocą zimnej kąpieli rozwijającej, efekty będą mniej wyraźne.

Brezylka w naszym sklepie pojawi się już niedługo na stałe. Jest to oczywiście brezylka sappan i od tej chwili będzie stałym surowcem dostępnym dla Was, wprowadzimy ją także na niektóre warsztaty i kursy.

tkaniny i przędze farbowane w słabej kąpieli brezylkowej z dodatkiem węglanu wapnia

***

* tym bardziej, że kronikarz obecny na statku od razy wysłał list do króla Manuela I, opisujący nowe odkrycie
** również zgodnie z wcześniejszym traktatem podziału wpływów Hiszpańsko-Portugalskich – traktat z Tordesillas (1494 r.), który wskazuje poszlaki, że Portugalia już wiedziała o istnieniu Ameryki Południowej i nieoficjalnie już tam bywała przed odkryciem Cabrala
*** Wyspa Brazylia pojawiała się na różnych mapach – na mapie Katalonii z lat 1325-1330, na mapie Dulcert z 1339 r., na mapie braci Pizagani z lat 1375-1378, na mapie weneckiego kartografa Andrei Bianco z 1436 r. Wreszcie na atlantyckiej mapie weneckiego kartografa Zuane Pizzigano i na anonimowym mapa zwana Weimar, obie z 1424 r. Ponieważ mityczna wyspa wędrowała po Oceanie, była lokalizowana na wielu różnych terenach, nawet blisko Ameryki Środkowei. Niektóre osoby wierzą, że nazwa dzisiejszej Brazylii wzięła się od tej wyspy, a nie od brezylkowego lasu znalezionego przez Portugalczyków. Źródło:https://segredosdomundo.r7.com/ilha-brasil-hy-brasil/